جدول ۱-۳٫ معیارهای DSM.IV.TR برای تشخیص اختلال اضطراب فراگیر (GAD):

A) اضطراب و نگرانی مفرط (همراه با انتظار ترس) در اکثر روزهای یک دوره شش ماهه (اضطراب و نگرانی مفرط درباره چند رویداد یا فعالیت، مثل شغل یا تحصیل).

B) دشواری بیش از حد در کنترل نگرانی

C) همراهی اضطراب و نگرانی با حداقل سه عارضه از شش عارضه زیر (حضور بعضی عارضه­ها در اکثر روزهای یک دوره شش ماهه):

۱- بی­قراری یا احساس دلواپسی، یا عصبی بودن

۲- خستگی سریع

۳- مشکل در تمرکز حواس یا ناتوانی در فکر کردن به طور کلی

۴- تحریک­­پذیری

۵- تنش ماهیچه­ها

۶- مشکل در خوابیدن

D) محدود نبودن اضطراب یا نگرانی به عوارضی یکی از اختلالات مندرج در محور ۱، یعنی فقدان اضطراب یا نگرانی فرد درباره مثلاً حمله وحشتزدگی (در اختلال وحشتزدگی)، خجالت کشیدن در جمع، (در فوبی اجتماعی)، آلوده شدن (در OCD).

E) ایجاد رنج یا ناتوانی شدید در عملکرد اجتماعی، شغلی، یا دیگر زمینه ­های مهم زندگی، در اثر اضطراب، نگرانی، یا عوارض فیزیکی.

F) نشأت گرفتن این اختلال از آثار مستقیم مواد مخدر یا مشکل پزشکی عمومی و روی ندادن آن تنها در طول یک اختلال خلفی، یک اختلال روانپزشکی، یا یک اختلال رشدی فراگیر.

۲-۲-نظریه­ های اولیه در تبیین اختلال اضطراب فراگیر

۲-۳-دیدگاه روانکاوی:

طبق این دیدگاه، اضطراب فراگیر از تعارض ناهشیار بین خود و تکانه­های نهاد ناشی می­ شود که به طور مناسبی به آن ها پرداخته نشده است زیرا مکانیزم­ های دفاعی فرد در هم شکسته­اند یا هرگز پرورش نیافته­اند. فروید معتقد بود که تکانه­های جنسی و پرخاشگری که جلوی ابراز آن ها گرفته شده یا به خاطر ابراز شدن تنبیه ‌شده‌اند، به اضطراب فراگیر منجر می­شوند. در صورتی که فرد دچار اضطراب مفرط شود، که اگر بارها جلوی ابراز تکانه­­های نهاد گرفته شود این اتفاق روی می­دهد ممکن است مکانیزم­ های دفاعی در هم کوبیده شوند (مثلاً در دوره ­های محرومیت جنسی طولانی) طبق این دیدگاه، تفاوت اصلی بین فوبی­های خاصی و اضطراب فراگیر این است که در فوبی­ها، مکانیزم­ های دفاعی سرکوب و جابجایی عمل ‌می‌کنند، در حالی که در اضطراب فراگیر این مکانیزم­ ها عمل نمی­کنند و باعث می­شوند که فرد تقریباً در تمام اوقات مضطرب باشد (باچر، منیکا وهولی، ۱۳۸۸).

۲-۴-دیدگاه رفتاری:

به طور کلی رفتارنگرها عقیده دارند که افراد مبتلا به GAD نخست از راه شرطی شدن ترس را می­آموزند و سپس اجتناب از پاره­ای اشیا، موقعیت­ها یا رویدادها را فرا می­ گیرند (دادستان، ۱۳۸۰) بنابر باور ولپی (۱۹۸۵، به نقل از لیهی و هالند، ۲۰۰۰) همراهی یک محرک با محرک­ غیر شرطی فراخوان ترس، منجر به شرطی­سازی و در نتیجه یادگیری واکنش ترس می­گردد. ‌بر اساس مدل بازداری تقابلی وی، ممکن است با روش همراه کردن محرک­های ترس با پاسخ ناسازگار با آن (مانند آرمیدگی، جرات مندی، یا برانگیختگی جنسی) بتوان ترس را یادگیری زدایی کرد. از دیگر مدل­های کاهش ترس، ‌می‌توان به خاموش­سازی، خوگیری، مواجهه، تغییر در انتظارات، و خودکار آمدی اشاره کرد.

استفاده درمانی از مدل­های رفتاری ولپی و دیگران ممکن است در GAD تا حدی پیچیده­تر از دیگر اختلالات اضطرابی باشد. (الهیی و هالند، ۲۰۰۰) زیرا متفاوت با افراد مبتلا به اختلال­های هراس که ترس یا اجتناب از موقعیت­ها یا اشیا معدودی را آموخته­اند. طیف این گونه ترس­ها در مبتلایان به GAD بسیار گسترده ­تر است. (دادستان، ۱۳۸۰) ‌بنابرین‏، درمانگران بسته به نیاز بیمار ممکن است از چندین روش رفتاری استفاده کنند. این تکنیک­ها عبارتند از: بازسازی سلسله مراتب ترس و مواجهه طرح­ریزی شده با موقعیت­های ترس­آور، همراه کردن آرمیدگی با بروز ترس در این موارد، حساسیت­زدایی، توقف افکار، الگوسازی، تقویت شرطی (و تنبیه شرطی) آموزش جرات مندی، آموزش خودکار آمدی، و آموزش حل مسئله (لیهی و هالند، ۲۰۰۰) با این حال نکته­ای که باید مورد توجه قرار گیرد این است که به رغم این که پژوهشگران ‌به این نکته دست یافته­اند که اختلال­های اضطرابی و پاسخ­های اجتنابی می ­توانند ‌بر اساس شرطی شدن کلاسیک یا مشاهده الگوها ایجاد شوند، اما نتوانسته­اند این نکته را ثابت کنند که چرا اختلال­ها معمولاً در پی چنین شرایطی ایجاد می­شوند. (دادستان، ۱۳۸۰)

۲-۵-مدل شناختی اختلال اضطراب فراگیر:

پژوهش­های انجام شده حاکی از نقش شناخت­های نابهنجار در شروع، تداوم و تشدید نگرانی و اضطراب در افراد مبتلا به اختلال اضطراب فراگیر (GAD) است (بریتولتز، جانسون و اوست، ۱۹۹۹؛ استارسیویک و برلی، ۲۰۰۶) ‌بر اساس نظر استارسیویک و برلی (۲۰۰۶)، شناخت­ها از طریق عقاید زیربنایی یا فرایندهای شناختی مورد استفاده فرد موجب بروز نشانه­ های اختلال اضطراب فراگیر (GAD) می­شوند. این اختلال در نتیجه فرایندهای شناختی تحریف شده یا مخدوش به وجود می ­آید. این بیماران رویدادها و محرک­های مبهم را تهدیدآمیز می­بینند و به فجایع آینده توجه ‌می‌کنند. استارسیویک و برلی (۲۰۰۶) پیشینه مربوط به GAD را به منظور ارزیابی اختصاصی بودن سازه­ های شناختی در GAD مرور کردند. نگرانی آسیب­شناختی و نداشتن تحمل بلاتکلیفی، در مقایسه با سایر اختلال­ها، بالاترین همبستگی را با GAD داشتند. (استارسیویک و برلی، ۲۰۰۶) این متغیرهای شناختی تعامل بین شناخت­ها و رفتارها را به نمایش می­گذارند که در رویکرد شناختی درمان GAD مورد توجه هستند. (بورکویک و کاستلو، ۱۹۹۳) فهم افکار یا سازه­ های خاصی که موجب بروز و تداوم اضطراب می­ شود به رویکرد درمانی کمک می­ کند.

۲-۶-مدل­های ویژه اختلال اضطراب فراگیر:

در سال­های اخیر چندین نظریه جدید در چهارچوب عمدتاًً شناختی- رفتاری برای تبیین اختلال اضطراب فراگیر توسعه یافته است که از جمله ‌می‌توان به مدل اجتناب از نگرانی^[۳] اختلال اضطراب فراگیر (AMW، برکوویک، الکاین و بهار؛ ۲۰۰۴؛ دیدگاه فراشناختی^[۴] (MCM؛ ولز، ۱۹۹۵؛ الگوی بدتنظیمی هیجانی^[۵] (EDM، منین و همکاران، ۲۰۰۲)، مدل مبتنی بر پذیرش اختلال اضطراب فراگیر^[۶] (ABM؛ رومر و اورسیلو، ۲۰۰۲) و مدل عدم تحمل بلاتکلیفی^[۷] (IUM، داگاس و همکاران، ۱۹۹۵) اشاره کرد. مدل­های اخیر دیدگاه­ های منحصر به فرد و جدیدی را در نظریه و درمان اختلال اضطراب فراگیر (GAD) پیشنهاد ‌می‌کنند. با راه اندازی نظریه اجتناب از نگرانی توسط بورکوویک و همکاران (۲۰۰۴)، هر یک از مدل­­های بعدی بر مکانیزم­ های آسیب­زای گوناگون تأکید کردند که منجر به راهبردهای جدیدی در درمان اختلال اضطراب فراگیر شد. اصول و مبانی اساسی هر یک از مدل­های مطرح شده در ادامه بیان خواهد شد.

۲-۶-۱-مدل اجتناب از نگرانی اختلال اضطراب فراگیر

مدل اجتناب از نگرانی اختلال اضطراب فراگیر(بورکوویک، ۱۹۹۴؛ بورکوویک، الکاین،^[۸] و بهار، ۲۰۰۴) مبتنی بر نظریه دو عاملی ماورر^[۹]از ترس (۱۹۴۷) و همچنین برگرفته از مدل پردازش هیجانی فوآ و کوزاک (فوآ و کوزاک، ۱۹۸۶؛ فوآ، هاپرت^[۱۰] و کاهیل^[۱۱]، ۲۰۰۴) است.