گفتاراول: تعریف و انواع واکنش های کیفری
یکی از مصادیق واکنش های جزایی، واکنش های کیفری می‌باشد که انواع متفاوتی دارند و در قانون مجازات اسلامی مصادیق این دسته از واکنش ها با عنوان مجازات ذکر شده است؛ در این گفتار ابتدا معنی و مفهوم واکنش های کیفری و در ادامه انواع واکنش های کیفری مطابق قانون مجازات اسلامی توضیح داده خواهد شد.
بنداول: تعریف واکنش های کیفری
کیفر در لغت به معنای مکافاتِ بدی، عقوبت، جزا، عقاب و مجازات معنا شده است؛ مجازات در لغت پاداش دادن و جزا دادن در نیکی و بدی معنا شده است و نیز گفته شده است که مشقتی است که مقنن تحمیل به مجرم می‌کند.[۲۱]
مفهوم اصطلاحی مجازات تا حدودی از معنای لغوی آن تبعیت می‌کند، در این مورد تعاریف مختلفی از مجازات ارائه شده است.
به تعبیر استاد دکتر محمد باهری :
” مجازات آزاری است که قاضی به علت ارتکاب جرم و به نشانه ی نفرت جامعه از عمل مجرمانه و مرتکب آن، برای شخصی که مقصر است بر طبق قانون تعیین می‌کند؛ آزار را که صدمه ای به حقی از حقوق مجرم وارد می آورد نباید هدف مجازات تلقی کرد. هدف مجازات اصلاح مجرم، دفاع اجتماعی و اجرای عدالت است.”[۲۲]
در این تعریف مجازات لزوماًً یک واکنش اجتماعی قلمداد شده است که به نمایندگی از آحاد جامعه و به نشانه ی نفرت جامعه، بر مجرم اعمال می‌گردد، لذا دفاع اجتماعی از جمله اهداف مجازات شناخته شده است؛ این در حالی است که مجازات هایی هم چون قصاص، کاملاً جنبه ی شخصی داشته و به نمایندگی از مجنیٌ علیه یا ولی دم، بر مجرم تحمیل می‌گردند.
در تعریفی دیگر مجازات بر مبنای موضوع آن تعریف شده:
“مجازات هرنوع صدمه یا محدودیتی است که برطبق قانون و به منظور تحقق بخشیدن به هدف های خاصی، از طرف دادگاه نسبت به جسم و جان، حیثیت، آزادی، مال و دارایی مجرم تحمیل می شود.”[۲۳]
دکتر نوربها مجازات را پاداشی نکوهش کننده، رنج آور و ترساننده می دانند که در مقابل افعال یا ترک افعالی ایجاد شده تا مرتکب یا مرتکبین آن اعمال را تنبیه کنند.[۲۴]
احمد فتحی بهنسی نیز در تعریفی مشابه از کیفر در کتاب العقوبه فی الفقه الاسلامی، کیفر را پاداشی می‌داند برای ارتکاب آنچه که شارع نهی کرده و ترک آنچه که شارع بدان امر کرده‌است، «العقوبه هی جزاءو منعه الشارع للردع عن ارتکاب ما نهی عنه و ترک ما أمر به»[۲۵]
و به نظر می‌رسد در یک تعریف کامل و جامع بتوان گفت:
“کیفر پاداشی است آمیخته با رنج و استخفاف و مناسب با جرم که به موجب قانون یا شرع و به وسیله ی مراجع ذیصلاح علیه یکی از حقوق بزهکار اعمال می‌گردد.”[۲۶]
در این تعریف ضمن بیان ویژگی های مجازات ها، موضوع آن ها (حقوق بزهکار)، نیز مدنظر قرار گرفته است و مجازات را صرفاً یک واکنش اجتماعی علیه بزهکار محسوب نمی کند.
با توجه به تعاریفی که از مجازات ارائه شد، اهداف و ویژگی های مجازات ها را در یک دسته بندی کلی می توان چنین بیان کرد:
اهداف مجازات ها عبارت است از:
۱-اصلاح بزهکار
۲- حمایت از جامعه
۳- ارعاب بزهکار(پیشگیری فردی)
۴- ارعاب دیگران(پیشگیری عمومی)
۵- جلب رضایت مجنیٌ علیه
و ویژگی های مجازات ها عبارت است از:
۱-رنج آوری
۲-رسواکنندگی
۳- معین بودن
۴- قطعی بودن[۲۷]
حال با توجه به مفهوم، اهداف و ویژگی های مجازات ها باید دید آیا اقدامات مذکور در ماده ی ۲۳ قانون مجازات اسلامی ۹۲ را می توان در ردیف واکنش های کیفری قلمداد کرد.
بند دوم: انواع واکنش های کیفری
مطابق ماده ی ۱۴ قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲، مجازات های اصلی مقرر در حقوق جزا عبارتند از، حد، قصاص، دیه و تعزیر.
در این قسمت با تکیه بر قانون مجازات، انواع واکنش های کیفری توضیح داده خواهد شد.
الف- حدود
حد، جمع آن حدود، در لغت به معنی حایل میان دو چیز و کنایه از انتها یا کرانه یا مرز شیء است؛ در لغت عرب به معنی منع و جلوگیری کردن نیز آمده است.
در تعریف حدود گفته شده است:
“فالحدود هی عقوبات الجرائم المحدده بنص الکتاب أو سنه الرسول علیه الصلاه و السلام” لذا حدود را به کیفر جرایمی که در کتاب و سنت پیامبر ذکر شده است محدود کرده‌است. [۲۸]
مطابق ماده ی ۱۵ق.م.ا: “حد مجازاتی است که موجب، نوع، میزان و کیفیت اجرای آن در شرع مقدس، تعیین شده است.”
شهید ثانی در کتاب مسالک حد را به معنی منع دانسته و بیان کرده چون مجازات حد مردم را از ارتکاب گناه باز می‌دارد، حد شرعی نیز به همان معنای لغوی است.
در اصطلاح شرعی حدّ عبارت از مجازاتی است که به علت ارتکاب جرم مخصوص بر بدن مکلف اجرا می شود و مقدار آن در همه جا از سوی شرع مشخص شده است.[۲۹]
در پاره ای از منابع حد به معنی مطلق عقوبت اعم از تعزیر و غیر آن استعمال شده است.
اما می توان گفت مراد از حدود در حقوق جزا، کیفرهایی است که شارع مقدس در کتاب و سنت برای برخی از گناهان مهم از نظر کمّی و احیاناً از نظر کیفی تعیین نموده است. [۳۰]
حقوق دانان اسلامی در اسباب موجب حد اختلاف کرده‌اند و تعداد جرایم مشمول کیفرهای حدی را متفاوت نوشته اند.
غالب مؤلفین امامیه کیفرهای حدی را در شش مورد منحصر کرده‌اند.
محقق حلی اسباب شش گانه ی حد را چنین نام برده است: ۱- زنا ۲- جرائم مربوط به آن ۳- شرب خمر ۴- قذف ۵- سرقت ۶- قطع الطریق[۳۱]
برخی هم چون شیخ طوسی در کتاب «الحدود»، اسباب حد را به این عناوین محدود کرده‌است: ۱- زنا ۲- قذف ۳- سرقت ۴- قطاع الطریق ۵- شرب خمر ۶- ارتداد[۳۲]
آیت الله خویی در بابِ حدود، شانزده سبب جهت ثبوت حد بیان کرده‌اند.[۳۳]
در قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲ در کتابِ حدود، اسباب حد به موارد زیر منحصر شده است:
۱- زنا ۲- لواط ۳- تفخیذ ۴- مساحقه ۵- قوّادی ۶- قذف ۷- سبّ نبی ۸- مصرف مسکر
۹- سرقت ۱۰- محاربه ۱۱- بغی و افساد فی الارض
در بیان ویژگی های این دسته از مجازات ها گفته شده است که کیفرهای حدی بیشتر بدنی و معدودی سالب آزادی است، که از پیش اندازه و مقدار آن تعیین شده است و مرتبه ی قوی و ضعیف ندارند و با وجود شرایط نسبت به کلیه ی افراد یکسان اجرا می شود و قاضی در کم و زیاد و تبدیل و اسقاط آن اختیاری از خود ندارد.
ب- قصاص
قصاص در لغت به معنای پیروی کردن، در پی کسی رفتن، پا در جای پای او گذاشتن است و گفته شده است مقابله به مثل در جنایت را به این دلیل قصاص گویند که به پیروی از جانی، همان عمل را درباره ی او انجام می‌دهند.
شهید ثانی می نویسد:
“منظور از قصاص در این جا مجازات است، بدین صورت که جانی مورد تعقیب قرار
