گفتار دوم : طبقه بندی جرایم رایانه ای

سازمان ملل متحد اولین سازمانی است که با انتشار کتابچه راهنمای سازمان ملل برای پیشگیری وکنترل جرایم رایانه ای به طور رسمی دو دسته از جرایم رایانه ای با ماهیت مختلف اشاره کرد.

جرایم رایانه ای مورد نظر سازمان ملل عبارتند از :

1. 1. فعالیت های مجرمانه رایانه ای دارای ماهیت سنتی،

1. فعالیت های مجرمانه رایانه ای محض .

«در این کتابچه بر اقدامات شورای اروپا و سازمان همکاری اقتصادی و توسعه مبنی بر احصاء مصادیقی از جرایم رایانه ای تأکید شده است. سپس تعدادی از جرایم رایانه ای محض را به عنوان جرایم مشترک و عمومی، یعنی جرایمی که جرم بودن آن ها از نظر اکثریت کشورها پذیرفته شده، احصاء ‌کرده‌است و تعدادی از اعمال دیگر که مجرمانه بودن آن ها هنوز از جانب اکثریت کشورها پذیرفته نشده ولی مشکلاتی را برای حقوق خصوصی و فردی ایجاد کرده‌اند، ذکر ‌کرده‌است.»^[۷۶]

انواع مشترک و عمومی جرایم رایانه ای ( محض) از دید سازمان ملل به شرح زیر است :

1. 1. کلاهبرداری رایانه ای

1. 1. جعل رایانه ای

1. 1. ایراد خسارت ( تخریب ) یا تغییر داده ها و برنامه های رایانه ای

1. 1. دستیابی غیر مجاز به سیستم ها و خدمات رایانه ای

1. تکثیر غیر مجاز برنامه های رایانه ای حمایت شده.

دبیر کل سازمان ملل متحد در اجرای قطعنامه شماره ۶/۵۵ مصوب چهارم دسامبر سال ۲۰۰۰ گزارشی را تحت عنوان ” نتایج مطالعه ‌در مورد معیارهای مؤثر برای پیشگیری و کنترل جرایم مرتبط با رایانه و فنـاوری

برتر” تهیه کرده و جهت طرح در اجلاس دهم کمیسیون پیش گیری از جرم و عدالت کیفری سازمان ملل متحد ( ۸ تا ۱۷ می سال ۲۰۰۱)، تقدیم این کمیسیون نموده است. این گزارش به عنوان یکی از اسناد اجلاس دهم این کمیسیون به شماره E/CN.15/2001/4 ثبت و منتشر گردیده است. در این گزارش جرایم رایانه ای به سه دسته تقسیم شده اند. که عبارتند از :

دسته اول – جرائم ارتکابی علیه تکنولوژی ها و کاربران آن ها هستند که شامل موارد زیر می‌باشند:

1. 1. دستیابی غیر مجاز به رایانه یا سیستم های رایانه ای،

1. 1. استفاده غیر مجاز از سیستم های رایانه ای،

1. 1. خواندن، کپی کردن یا گرفتن بدون مجوز داده ها،

1. ایجاد یا تمهید برنامه های مهاجم،

تخریب داده ها و سیستم های رایانه ای مورد استفاده عموم^[۷۷]

سابوتاژ رایانه ای .^[۷۸]

دسته دوم :« جرایم سنتی با بهره گرفتن از رایانه یا فناوری ارتباطی هستند که شامل موارد زیر می‌باشند:

1. 1. جرایم مربوط به محتوای مجرمانه

1. 1. کودک ربایی اینترنتی ( به منظور سوء استفاده جنسی)

1. 1. کلاهبرداری

1. 1. جاسوسی صنعتی یا تجاری

1. 1. جرایم مالکیت فکری

1. قاچاق

۷- پول شویی»^[۷۹]

دسته سوم – استفاده از فناوری برای حمایت از فعالیت های مجرمانه دیگر است.

استفاده از فناوری باعث می شود مرتکب در پوشش یک شغل مشروع ظاهر شده و به طور ناشناس با هزینه

کم و در سطح جهانی اقدام به فعالیت مجرمانه نماید و یا از فناوری شبکه برای حمایت از اشکال جدید جرائم و سازمان های مجرمانه از قبیل قاچاق مواد مخدر استفاده نماید.

به موجب قطعنامه^[۸۰] مجمع عمومی سازمان ملل متحد، یکی از ‌گروه‌های کاری چهارگانۀ کنگره دهم پیشگیری از جرم و درمان مجرمین سازمان ملل متحد، گروه کاری ” جرایم مرتبط با شبکه های رایانه ” بود مؤسسه پیشگیری از جرم و درمان مجرمین آسیا و خاوردور سازمان ملل متحد، در پاسخ به قطعنامه شماره۱۲۵/۵۴ مصوب ۱۷ دسامبر ۱۹۹۹ مجمع عمومی سازمان ملل متحد و قبل از تشکیل کنگره دهم، دو همایش با حضور متخصصین جرایم رایانه ای تشکیل داد. این همایش ها منجربه تهیه یک سند شد که اساس کارگروه کاری جرایم مرتبط با شبکه های رایانه ای کنگره دهم پیشگیری از جرم و درمان مجرمین سازمان ملل متحد قرار گرفت. در این سند جرایم رایانه ای به دو دسته به شرح زیر تقسیم شده اند: «۱- جرایم سایبر ‌در معنی مضیق ( جرم رایانه ای ) شامل: هر رفتار غیر قانونی می شود که به طور مستقیم به وسیله اقدامات الکترونیکی، امنیت سیستم های رایانه ای و داده های پردازش شده به وسیله آن ها را مورد هدف قرار می‌دهد، ۲- جرایم سایبر در معنی موسع جرایم مرتبط با رایانه شامل: هر رفتار غیر قانونی می شود که به وسیله یک سیستم ی شبکه رایانه ای یا در ارتباط با یک سیستم یا شبکه رایانه ای یا در ارتباط با یک سیستم یا شبکه رایانه ای ارتکاب یابد. چنین جرایمی شامل داشتن، عرضه و توزیع غیرقانونی اطلاعات رایانه ای به وسیله سیستم یا شبکه رایانه ای می‌شوند.»

گروه کاری جرایم مرتبط با شبکه های رایانه ای کنگره دهم پیش گیری از جرم و درمان مجرمین سازمان ملل متحد ، ضمن پذیرش طبقه بندی فوق نام جرایم مرتبط با رایانه ای را برای هر دو طبقه جرم رایانه ای انتخاب کرده و در گزارش خو می‌گوید : « اصطلاح ” جرایم مرتبط با رایانه ” به نحوی گسترش پیدا کردکه هر دو گروه جرایم زیر را در بر می‌گیرد. ۱- جرایم رایانه ای که هدف آن ها سیستم رایانه ای یا کاربران آن ها است. ۲- جرایم سنتی که در حال حاضـر به وسیله و یا به کمک تجهیزات رایانه ای ارتکاب می‌یابند.»

همان‌ طور که در نشـریه بین‌المللی سیاست جـنایی سازمان ملل اشاره شده، رایانه علاوه بر آنکه راه هـای تازه ای برای سوء استفاده به وجود آورده که باید جرم انگاری شوند، وسیله و ابزاری برای ارتکاب جرایمـی

که ماهیت سنتی دارند نیز می‌باشد. ‌بنابرین‏ به طور کلّی جرایم رایانه ای را می توان به دو دسته تقسیم کرد:

۱- جرایم رایانه ای سنتی؛

۲- جرایم رایانه ای مدرن.

هریک از جرایم رایانه ای سنّتی و مدرن را به طور مختصر می‌تواند اینگونه تعریف کرد:

جرایم رایانه ای سنّتی، جرایمی هستند که با همان شرایط قانونی و از طرق مرسوم ارتکاب می یابنـد. لذا

اینگونه جرایم به وسیله رایانه نیز ارتکاب می‌یابند و قانون‌گذار، ارتکاب به وسیله رایانه را به عنوان جزئی از اجزاء عنصر مادی آن ها یا عامل تشدید و یا تخفیف مجازات آن ها ذکر نکرده باشد.

جرایم رایانه ای مدرن، جرایمی هستند که غالباً پس از پیدایش رایانه ای به وجود آمده اند و با پیشرفت رایانه تحول پیدا کرده‌اند، که به موجب قانون رایانه به عنوان موضوع و یا ابزار جرم و جزئی از اجزاء تشکیل دهنده عنصر مادی آن ها را تشکیل می‌دهند.

جرایم رایانه ای سنتی را می توان به پنج دسته به شرح زیر تقسیم کرد:

۱- جرایم رایانه ای علیه اشخاص؛

۲- جرایم رایانه ای علیه اموال؛

۳- جرایم رایانه ای علیه آسایش و امنیت عمومی؛

۴- جرایم رایانه ای علیه عصمت، عفّت و اخلاق حسنه؛

۵- جرایم رایانه ای علیه خانواده.

جرایم رایانه ای مدرن را نیز می توان به شش دسته به شرح زیر تقسیم کرد:

1. 1. کسب سهم ویژه ای در بازار

1. 1. فروش به مشتریان خاص

1. وفادار شدن مشتریان به محصول

مقیاس راهبرد تمایز شامل تکرار کاربرد نوآوری محصول، تمایل غلبه کردن بر رقبا در بازار، نوآوربودن ، پیگیری رقابت جسورانه و سطح ریسک می‌باشد . مقیاس راهبرد رهبری هزینه ، اندازه گیری گستره حداقل سازی هزینه ها، کاربرد کنترل هزینه در تمام شرکت و جسارت در فرایند تصمیم‌گیری را شامل می شود. دیدگاه اساسی در ایجاد مزیت رقابتی از طریق راهبرد تمایز، معرفی محصولات نوآورانه است که مـنحصر به فردتر از محصولات رقبا هستند‌. راه هایی که شرکت‌ها می‌توانند محصول یا خدماتشان را متمایز سازند:

۱)ظاهر کالا: یکی از راه هایی که می توان توسط آن روی قوه ادراک و احساس مشتری تاثیر گذاشت ایجاد خاصیتی ویژه ‌در ظاهر کالا یا خدمات فروشی است.

۲) ایجاد ارتباط بین وظایف مختلف (توسعه خط محصول): یکی دیگر از راه های ایجاد تمایز در کالا برقراری ارتباط و پیوند بین بخش‌های مختلف در شرکت می‌باشد. از نمونه این کاراتصال دو بخش فروش و خدمات رسانی در شرکت می‌باشد(ایرلاند و وب، ۲۰۰۹).

۳)تنظیم وقت: معرفی یک محصول جدید فقط در زمان صحیح می‌تواند به تمایز آن منجر شود.از آنجا که در این راهبرد هدف ارائه محصول جدید پیش از سایر رقبا می‌باشد باید در نظر داشت که اولین ‌حرکت‌ها در این جهت باید ‌با تنظیم زمان و سرعت مناسب انجام شود.

۴)موقعیت فیزیکی (راحتی دسترسی مشتری): اگر شرکت در محلی واقع باشد که مشتریان بتوانند راحت به کالای آن دسترسی داشته باشند،این یک امتیاز برای آن شرکت در ایجاد تمایزنسبت به رقبا می‌باشد.

۵) آمیختن محصولات: آمیختن کالاها یا خدماتی که توسط یک شرکت ارائه می شود نیز می‌تواند به عنوان یک منبع ایجاد تمایز محسوب شود.

۶) ارتباط با دیگر شرکت‌ها: راه دیگری برای ایجاد تمایز کالا برقراری ارتباط بین محصولات یک شرکت و کالاها و خدمات شرکت‌های دیگر می‌باشد .به عنوان مثال ارتباط بین شرکت‌های تولید کننده کارت‌های اعتباری و شرکت‌های بیمه.

۷) شهرت و اعتبار: یکی از قویترین پایه های ایجاد کالایی متمایز میزان شهرت و اعتبار شرکت و کالاها و خدمات ارائه شده آن است. شهرت اغلب به سختی به وجود می‌آید اما پس از ایجاد تا مدتهای طولانی باقی می ماند.البته توان یک شرکت در توسعه،حفظ و افزایش شهرت و اعتبارش به تجربیات مصرف کنندگان ‌در مورد کالاها و خدمات آن برمی گردد.

۸) ساخت سفارشی کالا: کالاها به میزانی که طبق سلیقه مشتری یا ‌بر اساس نیازهای قشر خاصی
از مشتریان تهیه گردند نیز متمایز می‌شوند.

۹) پیچیدگی کالا

۱۰) بازاریابی مصرف کننده

۱۱) کانال‌های توزیع

۱۲)خدمات و پشتیبانی(ایرلاند و وب^[۳۶]، ۲۰۰۹).

۲-۱-۳-۲) راهبرد رهبری هزینه

شرکتهایی که این راهبرد را دنبال می‌کنند،سعی دارند کالا و خدمات را با پایین ترین قیمت عرضه کنند. راهبرد رهبری هزینه این امکان را به شرکت می‌دهد که بدون متضرر شدن قیمتهای خود را در جریان رقابت پایین بیاورد. کاهش هزینه اغلب از طریق حذف ضایعات و در نتیجه کاهش هزینه شکست صورت می‌گیرد. شرکتهایی که راهبرد رهبری هزینه را دنبال می‌کنند عمدتاً برای ایجاد این موقعیت، یک یا چند عامل زیر را به کار می گیرند(کووین ئو میلز^[۳۷]، ۲۰۰۹). عوامل ایجاد راهبرد رهبری هزینه به شرح زیر می‌باشند:

۱) استفاده از حداکثر ظرفیت: هنگامی که تقاضای مشتریان بالا بوده و ظرفیت شرکت(فضا، کارکنان، تجهیزات) به طور کامل مورد استفاده قرار می‌گیرد، هزینه های ثابت روی واحدهای بیشتری از محصول سر شکن می‌شوند ولذا مجموع هزینه های واحد محصول پایین تر می‌آید. ۲)صرفه جویی به مقیاس: عامل اصلی دیگر که توان ایجاد مزیت های هزینه را دارد،صرفه جویی به مقیاس می‌باشد. این عامل یک مزیت هزینه است که به جای بهره گیری بیشتر از تسهیلات موجود،به تسهیلات بزرگتر مربوط می شود.

۳) پیشرفت‌های تکنولوژیکی: شرکتهایی که در تکنولوژی های کاهنده هزینه سرمایه گذاری می‌کنند، با افزایش در هزینه های ثابت به دنبال پایین آوردن هزینه های متغیر خود می‌باشند.در حالی که این نوع سرمایه گذاری ها عمدتاً با فعالیت‌های تولیدی یک کارخانه ارتباط می‌یابند،اما شرکت‌های بسیار دیگری نیز وجود دارندکه در زمینه اتوماسیون اداری و خدماتی اقدام به چنین سرمایه گذاریهایی می نمایند.

تاثیرات یادگیری وتجربه عامل نهایی تاثیر گذار بر ساختار هزینه شرکت،اثرات یادگیری می‌باشد. منحنی یادگیری بیان می‌کند که زمان مورد نیاز برای انجام یک کار با تعداد دفعات تکرار آن کاهش می‌یابد. ‌بر اساس این تئوری در هر مرتبه که میزان تولید تجمعی دوبرابر می شود، زمان مورد نیاز برای انجام کار با درصد نسبتا یکنواختی کاهش می‌یابد.صرفه جوییهای قابل توجه در زمان به صرفه جویی در هزینه منجر می‌گردد.

تاثیرات تجربه نیز مشابه تاثیرات یادگیری است،در سازمان‌های امروزی تاثیرات تجربه حتی مهمتر از تاثیرات یادگیری نیروی کار است،نیروی باتجربه در مذاکرات و قراردادهای خود اثربخش تر و کارامد تر عمل می کندکه این موجب افزایش سطح کارایی و اثربخشی سازمان با تعداد کمتری نیروی کار می شود(کووین و میلز، ۲۰۰۹). همچنین مؤلفه های راهبرد کاهش هزینه به شرح زیر قابل طبقه بندی هستند:

۱) ارائه محصول یا خدمات غیر تجملی

یک راه ساده برای دستیابی به هزینه پایین،حذف کلیه تجملات و چیزهای اضافی از محصول یا خدمات است. دلایل مختلفی برای یک مزیت هزینه ای غیر تجملی که پایدار نیز می‌باشد وجود دارد؛ اول این که رقبا نمی توانند به سادگی خدمات پیشنهادی را که مشتریان انتظار دارند، متوقف سازند. دوم اینکه،عملیات وتسهیلات رقبا با توجه به چنین خدماتی طرح ریزی شده است و به راحتی قابل تغییر نیست.

۲)طراحی محصول

طراحی یا ساخت یک محصول می ‌تواند صرفه جویی هایی در هزینه ایجاد کند. روش دیگر،استفاده از وسایل جانبی یا اضافی برای یک محصول است تا بتوان ارزش ادراکی بیشتری برای مشتری فراهم کرد.تعدادی از شرکت‌های کامپیوتری، سیستم‌های کم هزینه ای نظیر نرم افزارها یا چاپگرها را به دستگاه های خود اضافه می‌کنند. هنگامی که فشارهای قیمتی وجود دارد،کوچک کردن محصول،راه حل دیگری می‌باشد.این راه حل، به (راه حل هرشی )معروف است؛‌زیرا شرکت هرشی برای اولین بار از آن استفاده کرد. هرشی هنگامی قیمت کاکائو افزایش یافت،شکلات های خود را کوچک ساخت(کووین ئو میلز، ۲۰۰۹).

۳)تولید(عملیات)

ب) تاب‌آوری حقیقی:

تاب‌آوری حقیقی یک مفهوم مقایسه است و روان‌شناسان را در درک اینکه چه چیزی در پس تفاوت‌های افراد حرکت در مسیر زندگی شخصی‌شان قرار دارد، یاری می‌کند و این همان چیزی است که افراد را برای ایجاد آینده‌ای بهتر شگفت‌زده، مصمم و امیدوار می‌سازد، تاب‌آوری حقیقی در جایی آشکار می‌شود که افراد با دارایی و منابع بسیار کم و یا افراد با آسیب‌پذیری بالا به آینده‌ای بهتر از آنچه با توجه به شرایطشان و در مقایسه با سایر افراد نشان می‌دهند(نوروزیان، ۱۳۹۱).

پ)تاب‌آوری تلقیحی

این قسمت کمی پیچیده است، تاب‌آوری تلقیحی انسان را به عنوان متخصص گیج و دستپاچه می‌کند و انتظارات را آشفته‌تر و مغشوش‌تر می‌کند، این مقوله حتی آسیب‌پذیری‌ها و مکانیزم‌های دفاعی را منبع و منشأ تاب‌آوری می‌داند و به عنوان یک مفهوم ظرفیت تغییر مصیبت و بدبختی را به موقعیت و یا حداقل توان پیشگیری از اثرات بدتر مصیبت و بلا را فراهم می‌کند( نوروزیان (۱۳۹۳) .

لوتار^[۹۲] در سال (۱۹۹۱) مطرح کرد که تاب‌آوری در افراد الزاماًً نمی‌تواند عاری از احساس پریشانی باشد اما می‌توان بدون توجه به حضور چنین احساسی نشان داد که می‌شود با موفقیت از عهده اتفاقات پیش‌آمده برآمد(کیانی، ۱۳۸۸).

۲-۲۱-عوامل مؤثر بر تاب‌آوری

یکی از عواملی که باعث ایجاد تاب‌آوری می‌شود رابطه و تعاملات در خانواده است، مطالعه خانواده امروز بیشتر در جهت این موضوع است که چطور افراد در برخورد با عوامل استرس‌زا توان مقابله و مقاومت را دارا هستند و چطور خانواده بر این توانایی اساسی افراد تأثیر می‌گذارد(فیتز پاتریک و کوئرنر^[۹۳]،۲۰۰۴؛ نقل از کشتکاران، ۱۳۸۸).

از عوامل ایجاد تاب‌آوری برداشتن سرسختی، خودافزایی، مقابله سرکوب‌گرایانه، داشتن خلق‌وخو و داشتن احساسات مثبت اشاره می‌شود(بانانو^[۹۴]، ۲۰۰۵؛ نقل از رستمی و همکاران، ۱۳۸۷). از جمله عواملی که برخود تاب‌آوری مؤثر هستند می‌توان به اعتمادبه نفس بالا، مهارت‌های مثبت حل مسأله، پیوندهای قوی با مدرسه، داشتن گروه همسالان عاری از مواد، داشتن هوش بالا، داشتن مرکز کنترل درونی و مهارت‌های ارتباطی سازنده اشاره کرد(ورنرو اسمیت،۲۰۰۰؛ نقل از کیانی و همکاران،۱۳۸۴) .

اکثر پژوهشگران ‌به این اعتقادند که عوامل متعددی از جمله ویژگی‌های درونی، روانی-اجتماعی، حمایت اعضای خانواده و دوستان و حمایت دیگر سیستم‌های اجتماعی در ایجاد و ارتقاء میزان تاب‌آوری نقش دارد(سلیمانی و حجازی، ۱۳۹۰) .

بنارد^[۹۵](۲۰۰۴)عوامل مؤثر بر تاب‌آوری را در دو طبقه مفهوم‌سازی می‌کند: نقاط قوت شخصی: به حوزه توانش اجتماعی، حل مسئله، خودمختاری، هدفمندی تقسیم می‌شود و عوامل حمایتی اجتماعی: شامل خانواده، جامعه، مدرسه، اعضای خانواده، معلمان و اعضای جامعه برای موفقیت، فرصت‌های همکاری و مشارکت. محققانی همچون ماستن و پاول^[۹۶](۲۰۰۳) هم به شبکه‌ای از ارتباطات بین گروه مثل خانواده، مدرسه، همسالان، همسایه‌ها و … در تاب‌آوری اشاره می‌کنند. لاتارو همکاران(۲۰۰۰) بیان می‌کنند که تاب‌آوری ممکن است به عنوان یک سازه فرهنگی پیچیده در نظر گرفته شود که متشکل از تعاملات با اعضای خانواده، تعاملات پویا بین اشخاص و اعضای گروه‌هایی که انطباق مثبتی با تجربیات ناسازگار دارند، باشد. والش^[۹۷](۲۰۰۳) فرآیندهای کلیدی را که در تاب‌آوری مهم است مطرح می‌سازد مثل باورهای خانواده، الگوهای سازمانی و الگوهای ارتباطی و سیستم باورهای خانواده اشاره ‌به این دارد که خانواده ها چه روشی را برای تفسیر و معانی سختی‌ها انتخاب می‌کنند، در واقع سیستم باورها، رویکرد خانواده ها را در مواجهه با بحران معین می‌کند.

۲-۲۲-ویژگی‌های افراد تاب‌آور

پژوهش‌ها به طور پایا، شماری از ویژگی‌هایی که مرتبط با تاب‌آوری هستند را گزارش کرده‌اند ، نظیر مراقبت حمایتی و مثبت، روابط خانوادگی، پدر و مادری کردن شایسته، خوی بچه ها و توانایی شناختی بالا ( ماستن و همکاران، ۱۹۹۹؛ ریمان و همکاران، ۱۹۹۹).

۱-احساس ارزشمندی: پذیرفتن خود به عنوان فردی ارزشمند، و احترام قایل شدن برای خود و توانایی‌هایشان، بی‌قیدوشرط دوست داشتن و سعی در شناخت نقاط مثبت خود و پرورش دادن آن ها و از طرف دیگر شناخت نقاط ضعف خود و کتمان نکردن آن ها علاوه بر آن سعی می‌کنند که این نارسایی‌هارا با واقع بینی برطرف کرده و در غیر این صورت با این ویژگی‌ها کنار می‌آیند.

۲-مهارت در حل مسئله: افراد تاب‌آور ذهنیتی تحلیلی-انتقادی نسبت به توانایی‌های خود و شرایط موجود دارند، در مقابل شرایط مختلف انعطاف‌پذیرند و توانایی شگفت‌انگیزی درباره پیدا کردن راه‌ حل ‌های مختلف درباره یک موقعیت یا مسأله خاص دارند. همچنین توانایی ویژه‌ای در تجزیه و تحلیل واقع بینانه مشکلات شخصی و پیدا کردن راه‌ حل ‌های فوری و راهبردهای درازمدت برای حل‌وفصل مشکلاتی که به آسانی و سریع حل نمی‌شوند را دارا هستند.

۳-کفایت اجتماعی: این دسته از افراد مهارت‌‌های ارتباط با دیگران را خیلی خوب آموخته‌اند. آن ها می‌توانند در شرایط سخت هم شوخ طبعی خودشان را حفظ کنند، می‌توانند با دیگران صمیمی شوند و در مواقع بحرانی از حمایت اجتماعی دیگران بهره ببرند؛ ضمن اینکه این‌گونه آدم‌ها می‌توانند سنگ صبور خوبی باشند، وقتی برایشان حرف می‌زنید می‌توانند خوب گوش دهند و خودشان را جای شما می‌گذارند. در ضمن آن ها طیف وسیعی از مهارت‌ها و راهبردهای اجتماعی شامل مهارت‌های گفتگو، جرئت‌مندی و گوش دادن، احترام گذاشتن به احساسات و عقاید دیگران که در تعاملات اجتماعی بسیار مهم است را دارا هستند.

۴-خوش بینی: اعتقاد راسخ به اینکه آینده می‌تواند بهتر باشد، احساس امید و هدفمندی و باور به اینکه می‌توانند زندگی و آینده خود را کنترل کنند و موانع احتمالی نمی‌تواند آن ها را متوقف سازد.

۵-همدلی: تاب‌آورها دارای توانایی برقراری رابطه توأم با احترام متقابل با دیگران هستند که موجب به هم پیوستگی اجتماعی یعنی احساس تعلق به افراد، گروه‌ها و نهادهای اجتماعی می‌شود.

۲-۲۳-مذهب و تاب‌آوری

طی دهه گذشته، توجه قابل ملاحظه‌ای به پژوهش در خصوص تاب‌آوری و ارتباط آن با مذهب و معنویت صورت گرفته است( لانگ،۲۰۱۱).( استیون و سیابل و لین^[۹۸]، ۱۹۹۳) مطالعه‌ای روی خانواده های داغدار و مصیبت‌دیده انجام دادند.

آن ها تاب‌آوری را به عنوان توانایی در تحمل کردن ناملایمات و ایجاد تاب‌وتوان بادوام و پایدار در کشمکش و چالش تعریف کردند و فهرستی از عوامل تاب‌آوری را گردآوری کردند که نمونه بارزی از ویژگی‌های بازماندگان ناملایمات به شمار می‌روند. این ویژگی‌ها شامل: استقلال، حس شوخی‌طبعی ، خلاقیت، حس ارتباط با دیگران و پای‌بندی اخلاقی می‌باشد. محققان خاطرنشان ساختند که ویژگی‌های نهفته در موازین اخلاقی یک نظام ارزشمند مبتنی بر اصول معنوی همسو با اعتقادات به چیزی بزرگتر از خود شخص می‌باشد ( فارلی^[۹۹]، ۲۰۰۷)

و این تکالیف و تشویقات، همگی مستلزم وجود آزادی بیان است. این آزادی را یکی از آزادی‌های بنیادین بشر دانسته اند و گفته شده که«آزادی اطلاعات (و آزادی بیان)یکی از حقوق بنیادین بشر و زیر بنای همه‌ آزادی هایی است که ملل متحد نسبت به آن اهتمام می‌ورزد. ^[۳۳]

با تتبع و کاوش در لابه‌لای نصوص و ادله دین و نیز سخنان و سیره‌ی عملی پیشوایان با شواهد بی شماری می‌توان اهمیت آزادی بیان را اثبات نمود. در ذیل ازباب مشت نمونه خروار به نمونه هایی اشاره می‌کنیم:

الف)در قرآن

۱- آیاتی که بر مشورت و نظرخواهی از دیگران تأکید می‌کند (آل عمران/۱۵۹، شورا/‌۳۸)

«اهمیت مشورت تا آن‌جاست که خداوند پیامبر خود را با وجود عصمت و اتصال به منبع وحی فرمان داده است که با اصحاب خویش مشورت کرده و آرای آنان را به دست آورد.

شگفتی ما از این دستور قرآنی آنگاه فزونی می‌گیرد که در آن اعصار، عموم مردم هیچ گونه جایگاه سیاسی نداشتند که آنان را در امور، مشارکت و مداخله دهد. حکام در نظر اکثریت مردم از قداست ذاتی تا بدان حد که ایشان را به خدایان نزدیک و تسلیم بی‌چون و چرا در برابر حکام را موجب گردد، برخوردار بودند. مسلمانان نیز نسبت به پیامبر خدا خاضع بودند و مشارکت دادن خویش را در حکومت انتظار نداشتند، در چنین زمینه‌ای قرآن کریم مشورت رسول اکرم با مسلمانان و نظرخواهی از ایشان را توصیه می‌کند». ^[۳۴]

امام خمینی (ره)در دعوتی عام به نقد و انتقاد و طرح آرای گوناگون می‌فرماید:

«فرض کنید یک نفر می‌رود و مسائل خودش را می‌گوید، انتقاد هم دارد، ‌انتقادات آزاد است… آن که انتقاد می‌کند… با نظر صحیح انتقاد بکند، با این که جواب می‌دهد هم اگر با نظر صحیح و بدون این که غضب در آن راه داشته باشد جواب بدهد، آن وقت منطق در مقابل منطق است» ^[۳۵]

۲- آیاتی که از کتمان حق نهی می‌کنند. ^[۳۶]

۳- آیاتی که بحث و مناظره و جدال نیک را تشویق می‌کنند. ^[۳۷]

ب)درسنت

۱- پیامبر اکرم (ص)فرمود:«حقیقت دین، نصیحت نسبت به حاکمان و عموم مسلمین است» ^[۳۸] این فرموده به روشنی لزوم خیرخواهی و نیک‌اندیشی همه‌ آحاد مسلمین نسبت به دیگران و نیز بالملازمه، استبقال پیشوایان و رهبران را از ارائه نظرات انتقادی توصیه می‌کند. همین توصیه و نظایر آن موجب گردیده که در متون روایی ما بابی تحت عنوان«النصیحه الائمه المسلمین» منعقد می‌گردد. ^[۳۹]

۲- رسول گرامی اکرم (ص)آگاهان امت را به اظهار نظر در مسائل مختلف و جلوگیری از نارواها توصیه کرده و می‌فرماید:«آن‌گاه که بدعت‌ها در امت من آشکار گردید برشخص داناست که دانش خود را اظهار نماید». ^[۴۰]

ج)از نظر عقل

تأکیدی که قرآن و سنت بر اصالت آزادی بیان دارد مورد تأیید عقل نیز هست، چرا که عقل بشری نیز بر ضرورت پذیرش آزادی بیان و اظهار عقیده به عنوان یک اصل بنیادین صحه می‌گذارد؛ چرا که،

اگر قلم و بیان آزاد نباشد، نواقص حکومت‌ها و نیازهای اجتماع معلوم نمی‌گردد، در حالی که بر حاکمان، رفع نواقص و برآوردن نیازهای پذیرفته شده اجتماع ضرورت دارد.

اگر قلم و بیان آزاد نباشد، ‌رشد و تکامل اجتماع، که در گرو مناقشات و بیان فضایل و رذایل و حسن و قبح افعال و اقدامات است و موجب آن می‌گردد که مردم همه‌ آرا را شنیده، و نیکوترین را انتخاب کنند، متوقف می‌شود.

امیرالمومنین (ع)در این باره می‌فرماید:«هرکس به رأی خود استبداد ورزد هلاک می‌گردد، و هرآن که با دیگران مشورت کند در عقول دیگران شرکت جسته است». ^[۴۱]

نیز:«هرکس از آرای گوناگون استقبال نماید، مواضع خطا و اشتباه را در می‌یابد. ^[۴۲]

‌بنابرین‏ باید گفت: آزادی بیان در فقه امامیه به صورت گسترده پذیرفته شده است و اهمیت این مهم مورد تأکید فراوان قرار گرفته است. البته آزادی بیان معنایش این نیست که کسی بر ضد مصلحت کشور، ‌قلمش آزاد است که بنویسد. بیان آزاد است که مطالبی اگر دارد بنویسید… در حدود قوانین، در حدود کارهای عقلایی آزاد است. ^[۴۳]

پیرامون آزادی بیان، بحث‌های فراوانی قابل گفتن و نوشتن است. نگارنده به هیمن قدر کفایت می‌کند.

‌بنابرین‏ باید پذیرفت که امروزه آزادی بیان یک حق بنیادین بشری محسوب می‌شود، گذشته از این که دولت نباید از بیان آزاد جلوگیری کند، باید پذیرفت که دولت برای تحقق این آزادی تکالیفی هم دارد و باید زمینه‌های لازم را فراهم آورد، آزادی اطلاعات و حق دسترسی به اطلاعات موجود در نزد دولت نیز یکی از زمینه‌های بسیار مهم برای تحقق اتم و اکمل آزادی بیان است.

۲-۲- تاریخچه آزادی اطلاعات

آن چه که به آزادی اطلاعات دولتی مشهور شده است، قدمت چندانی ندارد، در دوران فئودالیسم، تنها شمار اندکی از مردم با سواد بودند و به اطلاعات پیرامون جهان و جهان سیاسی، در مقیاس کوچک دوران فئودالسیم، دسترسی داشتند. در واقع این امکان وجود داشت که اطلاعات بر مبنای نیاز به دانستن، سهمیه بندی شود، بدون آن که پیامدهای چندان مشکل سازی وجود داشته باشد؛ نتیجه‌ این گزینش اطلاعاتی آن شد که دسترسی به اطلاعات دولتی تنها برای شمار اندکی از حاکمان امکان پذیر بود، پس از گذر از این دوران و شروع مدرنیته، انتقال به اقتصاد صنعتی از یک سو، با توسعه‌ حجم و گوناگونی اطلاعات در جامعه، و از سوی دیگر کاهش اطلاعاتی حاکمان، همراه گشت. چه جهش اقتصادی صنعتی امکان پذیر نبود و دوام نمی‌یافت، مگر آن که نیروی کار، دست کم، از سواد، آموزش و مهارت متوسط برخوردار می‌شد. به بیان دیگر، تدوام پویایی جامعه صنعتی نیازمند آن بود که اطلاعات در سطوح جامعه به مراتب وسیع تری از جامعه توزیع شود. ^[۴۴]

در دورانی که اطلاعات، دیگر تنها یک کالای عمومی نیست، بلکه یک منبع عمومی نیز هست، حکومت این مسئولیت را بر عهده دارد که ترتیبی دهد تا شهروندان و جامعه ‌به این اطلاعات ضروری برای آموزش و حاکمیت بهینه، دسترسی داشته باشند.

به حکایت اسناد بین‌المللی اصل آزادی اطلاعات و مطبوعات را می‌توان پس از خاتمه‌ی جنگ جهانی دوم در نظام بین‌المللی مشاهده نمود. ^[۴۵]

در واقع شکل کلاسیک آزادی اطلاعات در چارچوب‌های جدید مربوط به حقوق بشر در اعلامیه‌ی جهانی بشر ۱۹۴۸ میلادی خودنمایی کرد. ^[۴۶]

مجمع عمومی ملل متحد دو سال قبل از اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر، در نخستین اجلاسیه‌ی خود اعلام کرده؛ آزادی کسب اطلاعات یکی از بنیادی ترین حقوق بشر و آزادی‌ها است که ملل متحد برای تحقق آن به وجود آمده است. ^[۴۷]

در قوانین داخلی کشورها، آزادی اطلاعات نخستین بار در سال ۱۷۶۶ میلادی در قانون مطبوعات سوئد و برای روزنامه نگاران به رسمیت شناخته شد. هدف از تصویب این قانون که در ابتدا آزادی مطبوعات نام داشت، ایجاد یک جامعه‌ باز بود که در آن حتی اسنادی چون نامه‌های رؤسای کشورهای دیگر به نخست وزیر نیز باید تحت نظارت عموم قرار بگیرد؛ قاعده‌ایی که تا امروز نیز پابرجاست. ^[۴۸]

کلمبیا پس از سوئد دومین کشوری است که قانون آزادی اطلاعات در آن به تصویب رسیده است.

قانون آزادی اطلاعات این کشور مصوب ۱۸۸۸ میلادی، دسترسی به اطلاعات و اسناد و مدارک دولتی را حق مردم می‌دانست. ‌بر اساس این قانون هر فرد می‌توانست با دادن تقاضا به اسناد دولتی دسترسی داشته باشد، مگر در مواقعی که قانون این دسترسی را محدود کرده باشد. قانون اساسی کلمبیا نیز همچنان حق دسترسی به اطلاعات در اختیار دولت را تضمین ‌کرده‌است. ^[۴۹]

۷- دیوید گراون و جیم اسویکلی^[۵۸](۲۰۰۱)در یک تحقیق تحت عنوان فرضیه بازار کارا به بر رسی بازار های بورس در کشور های صنعتی پرداخته و نتیجه گیری می‌کند بورس اوراق بهادار در این کشور ها همه اطلاعات لازم را در خود منعکس می‌کند و قیمت دارایی ها در بازار های مالی از شفافیت لازم بر خوردار هستند و فرضیه بازار کارا در بورس اوراق بهادار در این کشور ها پذیرفته می‌شود .

۸-شی گونگ و بامس^[۵۹]( ۲۰۰۱) در یک بر رسی تحت عنوان آیا بازار های سهام در چین کارایی ضعیف دارند؟

به بررسی شکل ضعیف فرضیه بازار کارا در بازار های سهام شانگ های و شن زین پرداخته و با بهره گرفتن از آزمون های سری همبستگی و نسبت واریانس ها به بررسی داده ها در این بازار ها به صورت روزانه و هفتگی و ماهانه پرداخته و نتیجه گیری می‌کند رفتار شاخص ها و حرکت قیمت های روزانه یک روند ثابت را نشان می‌دهد و قیمت های سهام قابل پیش‌بینی هستند و بر اساس معیار های فاما بازار های سهام در چین می‌تواند تا اندازه ای شکل کارایی ضعیف داشته باشد اما در مقایسه با کشور هایی مانند آلمان فاقد کارایی ضعیف است.

۹- کونگ^[۶۰] و همکاران (۱۹۹۱) در مقاله ای با عنوان بررسی برای حافظه بلند مدت بازده های سهام در حوزه اقیانوس آرام ‌به این نتیجه رسیدند که با بررسی حافظه بلند مدت بازده های سهام برای چهار بازار های سهام حوزه اقیانوس آرام شامل استرالیا، هنگ کنگ، سنگاپور و ژاپن. آن ها شواهدی را برای حافظه بلند مدت شاخص بازده های چهار بازار سهام مذکورمبنی بر کارایی بازار نیافتند.

در یک بازار کآرا، قیمت سهام در بورس اوراق بهادار از طریق تلاقی عرضه فروشنده با تقاضای خریدار تعیین می شئد. در واقع هیچ قاعده مشخصی وجود ندارد که بیان کننده رفتار قیمت سهام باشد، ولی چند عامل مشخص که مؤثر بر تغییر قیمت سهام به سمت بالا یا پایین است، وجود دارد. این عوامل در سه دسته کلی قرار دارند: متغیر های بنیادی، متغیر های تکنیکی و متغیر های احساسی.

کارشناسان مسائل اقتصادی با استناد به نظریه ها وبررسی متغیر های پایه ای اقتصادی سعی می‌کنند پدیده‌های مختلفی همچون تحولات و نوسان های بازار دارایی ها مانند سهام، ارز، طلا و مستغلات را تعیین کنند. ابزار کار اقتصاددانان الگوهای است که رفتار عرضه و تقاضا را در بازار دارایی ها توضیح می‌دهد و در مواردی پیش‌بینی های مشخص را نیز امکان پذیر می‌سازد. بررسی و پیش‌بینی بر اساس منطق اقتصادی یا شاخص ها و متغیر های پایه ای اقتصادی همان روش ونگرشی است که از یک کارشناس اقتصادی انتظار می رود. اما به نظر می‌رسد که در شرایط خاصی، حرکت قیمت در بازار دارایی ها بر اساس انتظارات ذهنی و سوداگرانه افراد و بدون توجه به متغیر های پایه ای تعیین می‌شود. در واژگان اقتصادی و مالی، اصلاحاتی وجود دارند که نشان می‌دهد تحت شرایط ویژه، روند قیمت دارایی ها به نحوی است که با مفاهیم و منطق بنیادین اقتصادی قابل توضیح نیست. بنا به نظریه عقلایی، قیمت ها با توجه به اطلاعات قابل دسترسی مشارکت کنندگان در بازار و بر اساس مدل های متعارف اقتصادی متناسب با شرایط، شکل می گیرند. در این صورت ادعا می‌شود که قیمت های بازاری نمی توانند متفاوت از ارزش بنیادین خود باشند، مگر انکه اطلاعات نادرست و گمراه کننده ای در بازار وجود داشته باشد .

بحران های بازار سهام یکی از رویداد های مهم جالب در عرصه علمی و عملی است به طوری که برای سرمایه گذاران و تجار ترس از بحران یک زمینه همیشگی استرس و اضطراب است و با وقوع چنین بحرانی زندگی تعدادی از آن ها ویران می‌شود. فروریختن ناگهانی و وحشتناک بازار در سال ۱۹۸۷ به طور هم زمان در بسیاری از کشور ها در یک لحظه باعث از بین رفتن چند ترلیون دلار شد(ژوهانسون^[۶۱]،۲۰۰۳).

بدین دلیل یکی از دلایل اصلی ریزش بازار ها وجود حباب در قیمت ها است و ترکیدن این حباب، بحران هایی را به وجود می آورد که گاه تا سال ها آثار آن به جای می ماند.

۱۰- مگن سون و ودیک^[۶۲] (۲۰۰۲) در مقاله ای تحت عنوان چگونگی کارایی در بازارهای نوظهور افریقایی شواهدی را یافتند مبنی بر هشت بازار سهام نوظهور افریقایی بررسی کردند. آن ها فرایند گشت تصادفی را یافتند، به هر حال آن ها نتیجه گرفتند که شبیه بازار های سهام در غرب آسیا و آمریکای لاتین، بازار های سهام در افریقا نا کارآ هستند.

۱۱- آلاجیدد و پاناجیو تی دیز^[۶۳](۲۰۰۹) در مقاله ای تحت عنوان بررسی بازده های سهام در بازار بورس کشور های افریقایی ‌به این نتیجه رسیدند که رفتار گشت تصادفی را در بازده بازار های سهام مصر، کنیا، موروکو، نیجریه، افریقای جنوبی، تونس و زیمباوه بررسی کردند. آن ها فرضیه صفر را رد کردند که بازده های بازار سهام برای کشور های مذکور از گشت تصادفی پیروی می‌کند.

۱۲- لیم^[۶۴](۲۰۰۹)در تحقیقی تحت عنوان بازار کارآ در شکل ضعیف و مدل های غیر خطی با بررسی بازار های سهام در خاورمیانه و افریقا ‌به این نتیجه رسید که فرضیه بازار کارآ را برای کشور های خاور میانه و افریقایی با بهره گرفتن از مدل غیر خطی تست کرد. او دریافت که بازده برای بازار های سهام هر دو منطقه خاورمیانه وافریقا شامل مؤلفه‌ های قابل پیش‌بینی است. لذا نتیجه گرفت که بازارهای این کشورها ناکارآ است.

۱۳- البرتو پوسو وجورج بی تاواردرس^[۶۵](۲۰۱۱) در مقاله تحت عنوان مقایسه بازگشت به میانگین در قیمت‌های سهام بین کشورها ‌به این نتیجه رسیدند که: هدف مقاله، تحلیل مؤلفه‌ بازگشت به میانگین در قیمت های واقعی سهام برای ۲۰ کشور بود. برای تحلیل از سری زمانی ساختاری هاروی استفاده شد. . قیمت های واقعی سهام به مؤلفه‌ های دائمی، موقتی و فصلی تجزیه شد . نتایج تجربی نشان داد که مؤلفه‌ بازگشت به میانگین در قیمت های سهام واقعی کشورها، تفاوت آماری معنا داری وجود دارد . همچنین بین مؤلفه‌ بازگشت به میانگین ۱۹ کشور از ۲۰ کشور بر حسب فصول سال، تفاوت معنا داری وجود داشت. برای ۱۶ کشور از ۲۰ کشور، مؤلفه‌ موقتی قیمت های سهام واقعی بیش از ۵۰% درصد برآورد شد. بدین لحاظ قیمت های واقعی سهام از گشت تصادفی پیروی نمی کرد.

۱۴- نارایان و پراساد^[۶۶](۲۰۰۷) در مطالعه با عنوان بازگشت به میانگین در ۱۷ کشور اروپایی ‌به این نتیجه رسیدند که برای دوره زمانی ۱۹۸۸-۲۰۰۳ شاخص های قیمتی سهام قیمت سهام برای ۱۷ کشور اروپایی، مورد بررسی بیانگر وجود ریشه واحد است و با فرضیه بازار کارا در تطابق است.

۱۵- چن و کین^[۶۷](۲۰۰۸). در مقاله تحت عنوان بازگشت به میانگین غیر خطی در بازار بورس ملل نوظهور آسیایی ‌به این نتیجه رسیدند که: با رهیافت های غیر خطی در آزمون وجود ویژگی بازگشت به میانگین بودند. آن ها با اشاره مشکلات آزمون های ریشه واحد خطی به دلیل توانایی کم آن ها در مقابل رهیافت های غیر خطی، روش ریشه واحد غیر خطی را جهت بررسی وجود بازگشت به میانگین در بازار های نو ظهور کشورهای آسیایی در پیش گرفتند. نتایج چن وکیم نشان داد که ویژگی بازگشت به میانگین غیر خطی در قیمت های سهام وجود دارد.